سرمازدگی درختان پسته

خسارت سرما به درختان پسته

در پسته سرمازدگی اگر شدید باشد علاوه بر جوانه ها، گل ها و اندام های لطیف تر و گاها می تواند شاخه ها را درگیر نماید. تجربه نشان داده که سرمازدگی بهاره قسمت ریشه گیاه را نمی تواند مورد آسیب قرار دهد. به عبارت دیگر به علت وجود خاک در اطراف ریشه درختان پسته احتمال آسیب دیدن ریشه درختان پسته ضعیف است. در پسته حداکثر خسارت سرمازدگی مربوط به جوانه های تازه رشد یافته و گل ها در اویل فصل بهار است. در باغ های پسته مواردی از سرمازدگی وجود دارد که سرما موجب از بین رفتن صد در صد قسمت های هوایی گیاه شده است.

علائم خسارت سرما زدگی پسته

علایم ظاهری سرمازدگی در باغ های پسته عبارتند از: سیاه شدگی و خشکیدگی بافت های برگی و شاخه های تازه رشد یافته در فصل بهار و شل شدگی و ریزش جوانه های زایشی و رویشی. اثرات سرما گاه ممکن است در زمان خوشه دهی نمایان شوند که در آن صورت جوانه های زایشی آسیب دیده در فصل بهار در هنگام محصول دهی خوشه های کمتری تولید کرده و تعداد دانه ها در خوشه نیز کاهش قابل ملاحظه ای را نشان می دهند.

یخ زدگی موجب قهوه ای شدن گلبرگ شکوفه ها و ریزش آن ها خواهد شد. مطالعات و مشاهدات نشان داده که سرمازدگی در باغ هایی که از نظر تغذیه ای، آبیاری و سایر روش های خاکورزی مطلوب تر هستند خسارت کمتری از سرمازدگی متحمل می شوند. نکته قابل تامل دادن کودهای نیتروژنه مخصوصا اوره در اوایل بهار به علت بیشتر کردن رشد و نمو درختان ریسک سرمازدگی را بالاتر خواهد برد. وزش باد یا آبیاری در شب هجوم توده سرد هوایی به باغ ها خطر سرمازدگی را کاهش خواهد داد.

حساسیت درختان پسته به سرمای دیر رس بهاره

درختان پسته نسبت به سرمای دیررس بهاره بسیار حساس می باشند و در دمای انجماد و نزدیک به آن خسارات فراوانی به درختان وارد خواهد شد. خطر سرمازدگی در ارقام زود رس مانند کله قوچی زیادتر است و دلیل آن هم به علت رشد سریع و رویش زودتر درختان کله قوچی است. میزان خسارت سرمازدگی در سال های مختلف متفاوت است و گاها به ۱۰۰ درصد محصول نیز رسیده است اما به صورت متوسط خسارت سرمازدگی ۳۰-۲۵ درصد برآورد می شود.

در کشورهای پیشرو مانند ایالات متحده آمریکا خسارت سرمازدگی سالیانه ۴-۳ درصد برآورد می شود. مشاهدات نشان داده که میزان سرمازدگی یا خسارات ناشی از آن در درختان پسته در شاخه های بالایی نسبت به شاخه های پایینی از شدت کمتری برخوردار است و در تابستان نیز محصول در قسمت های پایینی یا نیمه پایینی درخت کمتر است.

علت این امر آن است که اولا احتمالا در نیمه بالایی درختان تهویه هوا زیادتر انجام می شود و در نتیجه هوای سرد نسبت به نیمه پایینی درخت از جابجایی بیشتری برخوردار می شود و ثانیا به علت سنگینی هوای سرد این توده هوا بیشتر قسمت های پایین تر درختان را درگیر خواهد کرد. در ارتباط با روش های مبارزه و یا درست تر مقابله با سرمازدگی بهاره متاسفانه راه های چندانی وجود ندارد.

کمک های غیر طبیعی برای جلوگیری از سرما زدگی

دود کردن لاستیک و برخی روش های غیرعلمی کمک چندانی به کاهش خسارت ناشی از سرمازدگی نخواهند کرد. کلا ما در استفاده از روش های مقابله با سرمازدگی با محدودیت های زیادی مواجه هستیم. استفاده از کودهای پتاسیمی به دلیل بالابردن تحمل درختان نسبت به سرما می توانند تا حدی مفید باشد. کودهای حاوی آمینواسید بصورت محلولپاشی می تواند تا حدی از شدت خسارت بکاهد.

در مورد هرس درختان این نکته قابل ذکر است که هرس بی دلیل و غیرموجه مخصوصا در اواخر زمستان و اوایل بهار آسیب خوردگی درختان را نسبت به سرمازدگی بالا خواهد برد. روش آتش زدن نخاله پسته با آب و گازوییل مخصوصا در بین ردیف های درختان شاید ارزانترین و مناسبترین و کاربردی ترین روش برای کاهش خسارت سرمازدگی باشد.

سرمازدگی بهاره

شاید ضرب‌المثل «سالی که نکوست از بهارش پیداست» برای باغداران پسته‌ ایران معنایی روشن‌تر از دیگران داشته باشد. آنجا که درابتدای بهار با یک سرمای شبانه تمام هستی سال خود را می‌بازند، و یا با گذر از بهاری بی‌حادثه، امیدوارانه چشم به انتظار فصل برداشت دارند.
در طی سالهای گذشته، مناطق پسته‌كاری ایران از آسیب سرمازدگی مصون نبوده‌اند و حتی در بعضی سالها خسارت ناشی از سرما، آنقدر شدید بوده که درصد زیادی از محصول را از بین برده است. به نظر می‌رسد مهمترین خسارت سرما،‌ از بین رفتن گلهای تازه باز شده و جوانه‌هاست.

آمار خسارت ناشی از سرمازدگی در دودهه اخیر نشان می‌دهد که اگر قبلاً سرمازدگی بهاره بطورمحدود، در بعضی از سالها اتفاق می‌افتاد (سرمازدگی سال۷۶، در دهه۷۰ شمسی)، امروزه بواسطة تغییرات اقلیمی در دنیا، و از جمله در ایران، سرمازدگی بهاره به یک پدیدة دائمی تبدیل شده است. (بروز سرمازدگی گسترده در سالهای ۸۴ ، ۸۵ و ۸۷ و سرمازدگی موردی در سالهای ۸۱ ، ۸۲ و ۸۸).

سرمازدگی یك پدیده جوّی است و زمانی حادث می‌شود كه درجه حرارت محیط کمتر از میزان دمایی باشد که برای رشد گیاه لازم است.

فاكتورهای مؤثر در گسترش میزان خسارت سرمایی شامل شدت و طول مدت سرما، سرعت باد، رطوبت نسبی و پوشش ابر است. همچنین سن گیاه ( گیاهان خیلی جوان یا خیلی پیر به سرما حساسترند) و آفات و بیماریها در میزان تحمل سرما مؤثرند. علاوه بر اینها، محل قرار گرفتن باغ، جهت شیب و پستی و بلندی‌زمین در حساس‌شدن گیاه به سرما نقش دارد. عامل مؤثر دیگر، نوع خاك است. ظرفیت نگهداریِ آب در خاكهای سبك كمتر از خاكهای  سنگین است و به همین دلیل این خاكها در بهار زودتر گرم شده و باعث ایجاد شرایط مناسب برای شروع رشد می‌شود و در صورت بروز سرمازدگی، خسارت حاصله بیشتر خواهد بود. خسارت ناشی از سرما در درختان پسته، بیشتر متوجه گلهای درخت می‌شود، که دلیل آن حساسیت بیشتر این اندام نسبت به  سایر بافتهاست و با توجه به اینكه همه ارقام پسته زمان گلدهی یكسان ندارند، احتمال خسارت سرمازدگی در ارقام زودگل، مانند رقم اوحدی و كله قوچی، بیشتر از ارقام دیرگل (رقم اكبری) است.

شایان ذکر است که حساسیت بافتهای گیاهی به آسیب‌دیدگی ناشی از سرما و یخزدگی متفاوت است. مثلاً برگها توانایی سازگاری كم دارند. مقاومت بافتهای گل نیز در مراحل مختلف رشد، نسبت به سرما فرق می‌کند. چون مقاومت بافتها زمانی كه دارای رشد فعال هستند، در برابر سرما کم است، به همین علت، جوانه‌های گل درحال‌خواب بیشترین مقاومت را دارند، در حالی كه با توّرم جوانه، مقاومت، اُفت كرده و در گلهای باز شده به حداقل می‌رسد.‌ لذا خسارت وارد بر جوانه‌ها و گلهای باز شده، خیلی بیشتر از خسارت وارد بر جوانه‌های در حال خواب و باز نشده می‌باشد.
براساس نتایج مطالعات آزمایشگاهی و سرمازدگی طبیعی، دماهای بحرانیِ وقوع آسیب در سه مرحله«گل»، »جوانة در حال بازشدن» و «جوانه بازنشده پسته»، به ترتیب۲+، ۲- و ۴- درجه سانتی‌گراد و دمای بحرانی در مرحله میوه،۲- درجه  سانتی‌گراد است. بنابراین، گلهای باز شده حساس‌ترین و جوانه‌های باز نشده، مقاوم‌ترین اندام در مقابل اُفت دما هستند.

برخی علائم و آسیب‌های ناشی از سرما و یخ‌زدگی در درختان پسته:

از بین رفتن جوانه‌ها؛ آسیب به سرشاخه‌ها؛ قهوه ای شدن جوانه‌های میوه ؛سوختگی و تغییر رنگ برگ‌ها؛ چروكیدگی و پیچیدگی برگ؛تغییر رنگ جوانه‌ها به رنگ قهوه‌ای؛ پارگی برگها در نزدیك رگبرگ اصلی.
اگرچه بدلیل شرایط اقلیمی خاصِ مناطق پسته‌کاری کشور، ویژگیهای ژنتیکی ارقام، و تغییرات آب و هوایی در دهة اخیر، جلوگیری از سرمازدگی بهاره در باغهای پسته غیرممکن است، اما می‌توان با اقدامات پیشگیرانه قبل از احداث باغ، و اقدامات حفاظتی، تا حدودی از خسارت وارده کاست.
قبل از احداث باغ اقداماتی همچون انتخاب محل مناسب و انتخاب رقم مناسب، می‌تواند در پیشگیری از سرمازدگی تا حدودی موثر باشد.
در باغهای موجود نیز می‌توان در محدوده زمانی که احتمال سرمازدگی وجود دارد، نسبت به اجرای اقدامات حفاظتی بشرح زیر اقدام کرد:
* سطح خاك در حفاظت محصول اهمیت دارد و می‌تواند اختلافی به اندازه ۷/۱درجه سانتی‌گراد در دمای هوا ایجاد كند. برای حداكثر حفاظت در برابر یخ‌بندان‌های ناشی از تشعشع، باید خاك مرطوب، عاری از علف‌هرز، هموار، و شخم نخورده باشد.

* هرگونه خاک‌ورزی موجب ایجاد فضاهای هوا در خاک می‌شود. بنابراین باید طی دوره¬های مستعدِ یخ‌بندان از این عملیات اجتناب کرد. اگر خاک، مورد عملیات خاک‌ورزی؛ نظیر شخم قرارگرفته باشد، لازم است از طریق فشرده‌کردن و آبیاری، به انتقال و ذخیره‌گرما در آن کمک نمود.
* مرطوب‌کردن، اغلب موجب تیره‌تر شدن خاک، و در نتیجه، باعث افزایش جذب تشعشع خورشیدی در خاک می‌شود.
* برای حفاظت در برابر یخبندان بهتر است تمامی گیاهان پوششی را از باغها و تاکستان‌ها حذف کرد. حذف گیاهان  پوششی موجب افزایش جذب تابشی خاک می‌شود و انتقال و ذخیره گرما در خاک را بهبود می‌بخشد. برای گرم‌کردن خاک و افزایش حفاظت در برابر سرما، اغلب از پوشش‌های پلاستیکی استفاده می‌شود. پلاستیکِ شفاف، خاک را بیشتر از پلاستیک سیاه گرم می‌کند. مرطوب کردن خاک پیش از استفاده از پلاستیک، باعث افزایش کارایی استفاده از پلاستیک می‌شود.

اگرچه جلوگیری کامل از سرمازدگی تشعشعی غیر ممکن است اما علاوه بر روشهای پیشگیرانه و حفاظتی که تشریح شد، روش‌های دیگری برای کاهش خسارت این نوع سرمازدگی وجود دارد.(البته هر یک مزایا و معایب خاص خود رادارند.)
استفاده از دود: بدلیل ایجاد آلودگی‌های زیست محیطی و انعکاس اشعه خورشید در روز و تشدید سرما در شب‌های بعد دارای محدودیت است.

استفاده از بخاری‌های باغی: این روش بسیار پرهزینه است و توصیه نمی‌شود.
آبیاری بارانی و بارش آب بر روی شكوفه‌ها: هنگامی كه آب یخ می‌زند، در اثر یخ‌زدن تولید حرارت می‌كند. از معایب این روش می‌توان به الزام وجود آب در هنگام یخ‌بندان و شرایط دشوار دسترسی به آب در آن ساعاتِ شب، بخصوص در مناطق پسته‌کاری ایران، وهزینه بالای نصب و لوله‌كشی و راه‌اندازی اشاره کرد.

استفاده از ماشین‌های مولدباد: بواسطه مصرف بالای انرژی و هزینه‌های سنگین چندان مورد استقبال قرار نگرفته است.
سیستم چاهك معكوس انتخابی: با جمع‌كردن هوای سردِ كف باغ و فرستادن آن به بالا  (15تا۹۰متر) لایه‌های هوای گرم را جایگزین لایه‌های سرد می‌كند. مزایای این روش: مصرف کمتر  انرژی نسبت به روش‌های موجود ، و استفاده از هوای طبیعی بدون تولید هوای گرم مصنوعی است.

استفاده از ماشین‌های مولد‌مه یکی از روش‌های متداول دنیاست. با ایجادمه مصنوعی باعث كاهش از دست‌رفتن‌گرما از سطح خاك و گیاه می‌شود. هنگام سردشدن تشعشعی هوا، مه می‌تواند تا حدود ۴ درجه سانتیگراد گرما تامین کند و از این طریق باعث حفاظت گیاه در برابرسرما شود. مزایای این روش بخصوص در مقایسه با آبیاری بارانی؛ قابلیت تنظیم لایه‌مه، مصرف آب، و مصرف انرژی كمتر نسبت به سایر روشهاست.

البته جلوگیری از سرمازدگی بهاره غیرممکن است. با این اقدامات فقط می‌توان از شدت خسارت بصورت محدود کاست.
نظربه اهمیت کاهش ریسک تولید و بالابردن توان باغداران در تحمل خسارت ناشی از حوادث طبیعی، از دهه‌های گذشته، بیمه باغها در مناطق مختلف دنیا بعنوان راهی برای حمایت از کشاورزان به اجرا گذاشته شده است. در ایران نیز صندوق بیمه محصولات کشاورزی (وابسته به بانک کشاورزی) از حدود یک دهه قبل، اقدام به بیمه باغها و از جمله باغهای پسته کرده است. اما متاسفانه روشهای تخمین میزان تولید باغها، و از همه مهمتر، تخمین میزان خسارت حاصل از عوامل طبیعی؛ از جمله «سرمازدگی» آنقدر پیچیده، غیردقیق و وقت‌گیر بوده و باغداران پسته برای دریافت خسارت از بیمه، دچار مشکل می‌شوند، به طوری که همواره بین باغداران، کارگزاران و کارشناسانِ تخمین خسارت صندوق بیمه، اختلاف نظرهایی بروز کرده که باعث نارضایتی باغداران شده، و انگیزة آنها را برای بیمه کردن محصولات‌شان کاهش داده است. صندوق بیمه محصولات کشاورزی نیز در گزارشهای خود «بیمه باغها» را  یک فعالیت ضررده اعلام کرده است. برای سامان‌دادن به این مساله لازم است، مشکلات روشهای کنونی تخمین تولید و میزان خسارت، اولویت‌بندی عوامل خسارتزا،چگونگی پرداخت خسارت با توجه به اطلاعات هواشناسی، و دیگر موارد مرتبط، مورد بررسی دقیق قرار گیرد.